اسکرچ (Scratch) چیست؟ زبان برنامه نویسی مخصوص کودکان

• محمدرضا بهمنی
• 1404-3-18

اسکرچ (Scratch) چیست؟ زبان برنامه نویسی مخصوص کودکان

زبان برنامه‌نویسی اسکرچ چیست و چرا برای کودکان مناسب است؟ 👩‍💻

اسکرچ دروازه‌ای به دنیای جذاب برنامه‌نویسی است که مخصوص کودکان طراحی شده. در دنیای امروز که کودکان از سنین کم با فناوری احاطه شده‌اند، آموزش برنامه‌نویسی کودکان راهی فوق‌العاده برای تبدیل وقت بازی به یادگیری است. تصور کنید فرزندتان به جای تنها بازی‌کردن، بتواند خودش دست به ساخت بازی با اسکرچ بزند و آن را با افتخار به شما نشان دهد! برنامه‌نویسی با اسکرچ مانند کنار هم چیدن بلوک‌های رنگارنگ است و نیازی به نوشتن کدهای پیچیده ندارد، به همین دلیل یادگیری آن برای کودکان آسان و لذت‌بخش است. در این مقاله با زبانی ساده و دوستانه بررسی می‌کنیم که زبان برنامه‌نویسی اسکرچ چیست، چرا برای کودکان مناسب است و چگونه می‌توان آموزش اسکرچ برای کودکان را شروع کرد.

اسکرچ چیست؟ (معرفی زبان برنامه‌نویسی Scratch) 🧩

تا حالا فکر کرده‌اید اگر بچه‌ها می‌توانستند با چند کلیک ساده یک بازی بسازند یا داستان مورد علاقه‌شان را تبدیل به انیمیشن کنند، چقدر هیجان‌انگیز می‌شد؟ این دقیقاً همان کاری است که اسکرچ (Scratch) برایشان ممکن کرده!

اسکرچ یک زبان برنامه‌نویسی خیلی ساده و تصویری است که مثل بازی با پازل عمل می‌کند. به‌جای اینکه بچه‌ها مجبور باشند کدهای سخت تایپ کنند، فقط با کشیدن و چسباندن بلوک‌های رنگی، می‌توانند به کامپیوتر بگویند چه کاری انجام دهد.

این زبان برنامه‌نویسی مخصوص کودکان و نوجوانان ساخته شده و توسط دانشگاه معتبر MIT طراحی شده است. در اسکرچ هر «بلوک» مثل یک تکه دستور است؛ مثلاً یک بلوک می‌گوید "بپر"، یکی می‌گوید "صدا پخش کن"، یکی می‌گوید "اگر فلان اتفاق افتاد، فلان کار را بکن". بچه‌ها این بلوک‌ها را به شکل منطقی کنار هم می‌چینند و یک برنامه کامل می‌سازند.

با اسکرچ می‌توان کلی کار جالب انجام داد:

• ساخت بازی‌های ساده و کودکانه 🎮
• طراحی انیمیشن و داستان‌های تعاملی 🎭
• اجرای پروژه‌هایی که فوراً روی صفحه نمایش قابل دیدن و تجربه هستند 👀

یکی از ویژگی‌های خیلی خوب اسکرچ برای بچه‌های ایرانی این است که منوها و بلوک‌ها را می‌توان به زبان فارسی دید. بنابراین اگر کودکتان انگلیسی بلد نیست، اصلاً نگران نباشید! او می‌تواند کاملاً راحت با محیط فارسی اسکرچ کار کند و برنامه‌نویسی را بدون دغدغه شروع کند.

در کل، اسکرچ یکی از بهترین انتخاب‌ها برای شروع برنامه‌نویسی است؛ چون هم ساده است، هم جذاب، و هم کاملاً مناسب سن و زبان بچه‌ها طراحی شده است.

 

📦 چرا می‌گوییم «برنامه‌نویسی تصویری»؟

برخلاف زبان‌هایی مثل پایتون یا جاوا که با تایپ کردن متن کار می‌کنند، اسکرچ کاملاً تصویری است. یعنی به جای نوشتن دستورات متنی، کودک با کشیدن و رها کردن (Drag & Drop) بلوک‌های رنگی، مراحل مختلف اجرای برنامه را می‌سازد.

در واقع، کودک مفاهیم پایه برنامه‌نویسی را با چشم می‌بیند، با دست می‌چینَد، و با ذهن تحلیل می‌کند. این روش یادگیری سه‌بعدی (دیداری، حرکتی، منطقی) باعث می‌شود حتی کودکان ۸ ساله هم خیلی زود با منطق کدنویسی آشنا شوند.

 

🧱 بلوک‌های اسکرچ یعنی چه؟ چند مثال ساده:

اسکرچ بلوک‌های متنوعی دارد که هر کدام عملکردی خاص دارند

نوع بلوک	کاربرد	مثال
🟦 حرکت (Motion)	جابه‌جایی شخصیت‌ها	«حرکت کن 10 قدم»، «بپر به نقطه (x,y)»
🟪 ظاهر (Looks)	تغییر شکل، پیام دادن	«بگو سلام!»، «رنگ را عوض کن»
🟧 کنترل (Control)	تکرار، تأخیر، شرط	«تکرار کن 10 بار»، «اگر...آنگاه...»
🟨 حسگر (Sensing)	تشخیص برخورد، سوال پرسیدن	«آیا لمس کردی؟»، «نامت چیست؟»
🟥 متغیر (Variables)	ذخیره اطلاعات مثل امتیاز	«امتیاز = امتیاز + 1»

این بلوک‌ها باعث می‌شوند کودک بدون هیچ پیش‌زمینه فنی، بتواند منطق برنامه‌نویسی را در عمل یاد بگیرد.

 

مزایای اسکرچ برای آموزش برنامه‌نویسی کودکان 🎯

حالا بیایید ببینیم چرا اسکرچ تا این حد برای بچه‌ها مفید است و چه چیزهایی را به آن‌ها یاد می‌دهد:

✅ ۱. خیلی ساده و تصویری است

محیط اسکرچ پر از رنگ و بلوک‌های جذاب است. بچه‌ها نیازی به تایپ ندارند، فقط بلوک‌ها را مثل لگو کنار هم می‌گذارند و نتیجه را بلافاصله می‌بینند. حتی بچه‌هایی که خواندن و نوشتن را به‌تازگی یاد گرفته‌اند هم می‌توانند به‌راحتی با آن کار کنند.

✅ ۲. یادگیری در کنار بازی

بچه‌ها با اسکرچ بازی می‌سازند، داستان تعریف می‌کنند، کاراکتر می‌کشند و صدا اضافه می‌کنند. در واقع خودِ یادگیری تبدیل به یک بازی می‌شود. به‌جای اینکه برنامه‌نویسی خشک و خسته‌کننده باشد، با اسکرچ بچه‌ها از یادگیری لذت می‌برند.

✅ ۳. یاد گرفتن منطق و حل مسئله

با کنار هم گذاشتن بلوک‌ها، کودک یاد می‌گیرد که باید برای هر کاری یک دستور مشخص بدهد. اگر اشتباه کند و چیزی درست کار نکند، دنبال دلیلش می‌گردد. این یعنی یاد گرفتن فکر کردن مرحله‌به‌مرحله، که یکی از مهم‌ترین مهارت‌های قرن ۲۱ است.

✅ ۴. خلاقیت را شکوفا می‌کند

برنامه‌نویسی فقط برای مهندس‌ها نیست! با اسکرچ، کودکان هنرمند هم می‌توانند بدرخشند. آن‌ها می‌توانند شخصیت‌های کارتونی بسازند، قصه بنویسند، آهنگ اضافه کنند و هر چیزی که در ذهنشان دارند را زنده کنند. اسکرچ مثل یک دفتر نقاشی دیجیتال است که با دکمه زدن، حرکت می‌کند!

✅ ۵. فضای یادگیری مشارکتی و جهانی

اسکرچ یک سایت بزرگ دارد که بچه‌ها می‌توانند پروژه‌هایشان را با بقیه دنیا به اشتراک بگذارند. آن‌ها می‌توانند پروژه‌های دیگران را ببینند، یاد بگیرند و حتی آن‌ها را تغییر دهند (ریمیکس کنند). این تعامل باعث می‌شود یادگیری به‌صورت گروهی و اجتماعی هم شکل بگیرد.

✅ ۶. کاملاً رایگان است و فارسی دارد

برای استفاده از اسکرچ نیازی به پرداخت هزینه یا خرید چیزی ندارید. کافی‌ست وارد سایتش شوید و شروع کنید. اگر اینترنت ندارید، می‌توانید نسخه آفلاین را دانلود کنید. و از همه بهتر: تمام منوها و بلوک‌ها فارسی هستند، که این کار را خیلی راحت‌تر می‌کند.

✅ ۷. آموزش پله‌پله، از آسان تا پیشرفته

اسکرچ طوری طراحی شده که کودک اول با چیزهای ساده مثل حرکت دادن شخصیت شروع می‌کند، و به‌مرور با مفاهیم پیشرفته‌تری مثل شرط‌ها، تکرارها و متغیرها آشنا می‌شود. این روند پله‌پله، کودک را نمی‌ترساند و به او فرصت می‌دهد با اعتمادبه‌نفس رشد کند.

 

 

 

چگونه آموزش اسکرچ برای کودکان را شروع کنیم؟ (مرحله‌به‌مرحله) 🚀

شروع یادگیری برنامه‌نویسی با اسکرچ نیازی به پیش‌زمینه تخصصی ندارد. در واقع، این مسیر باید با هیجان، بازی، کنجکاوی و همراهی والدین همراه باشد. در اینجا ۷ مرحله‌ی کلیدی را با جزئیات توضیح می‌دهیم:

1. ایجاد انگیزه 🌟

پیش از آنکه وارد محیط اسکرچ شوید، بهتر است کودک درک اولیه‌ای از مفهوم برنامه‌نویسی داشته باشد. لازم نیست مفاهیم پیچیده را مطرح کنید؛ تنها کافی‌ست با زبان کودکانه برایش توضیح دهید:
«برنامه‌نویسی یعنی اینکه ما به کامپیوتر یا ربات دستور می‌دیم که کاری رو انجام بده. مثل وقتی که به یه اسباب‌بازی می‌گی برو جلو و اون حرکت می‌کنه!»
می‌توانید نقش یک «فرمان‌دهنده» و «ربات» را بازی کنید تا به شکل نمایشی، مفهوم «دستور دادن» و «اجرا کردن» را جا بیندازید. بازی‌هایی مثل «الان بپر»، «برو جلو» یا «بچرخ» به کودک کمک می‌کند متوجه شود که برنامه‌نویسی در واقع دستور دادن به ماشین‌هاست.

 

2. آماده‌سازی ابزار 💻

برای کار با اسکرچ، نیاز به وسایل خاصی ندارید. تنها یک لپ‌تاپ، کامپیوتر خانگی یا تبلت کافی است. کافی‌ست وارد سایت scratch.mit.eduشوید.
اگر اتصال اینترنت مداوم ندارید، می‌توانید نسخه‌ی آفلاین (Scratch Offline Editor) را نیز از همان سایت دانلود و نصب کنید.
پیشنهاد می‌شود در مراحل اولیه از لپ‌تاپ یا کامپیوتر استفاده کنید، چرا که محیط کاربری اسکرچ در صفحه‌های بزرگ‌تر برای کودک قابل‌فهم‌تر است.

 

3. ایجاد حساب کاربری 🔐

گرچه بدون حساب کاربری هم می‌توان از اسکرچ استفاده کرد، اما ثبت‌نام در سایت این امکان را می‌دهد که کودک پروژه‌هایش را ذخیره کند و در آینده آن‌ها را ادامه دهد یا با دیگران به اشتراک بگذارد.
برای ساخت حساب کاربری:

• وارد سایت اسکرچ شوید و روی «Join Scratch» یا «عضویت» کلیک کنید.
• یک نام کاربری ساده و کودک‌پسند انتخاب کنید.
• آدرس ایمیل والد را وارد کنید تا حساب تأیید شود.

ایجاد حساب کاربری فرصت خوبی است تا کودک یاد بگیرد در فضای اینترنتی، ایمنی و حریم خصوصی چقدر مهم است.

 

4. آشنایی با محیط اسکرچ 🧭

وقتی وارد محیط اصلی اسکرچ می‌شوید، ممکن است در ابتدا کمی پیچیده به نظر برسد، اما به‌زودی همه‌چیز آشنا می‌شود. اجزای اصلی عبارت‌اند از:

• ناحیه بلوک‌ها (Blocks): در سمت چپ صفحه است. بلوک‌ها بر اساس عملکرد دسته‌بندی شده‌اند (حرکت، صدا، ظاهر و غیره).
• ناحیه کدنویسی: در مرکز صفحه است؛ جایی که بلوک‌ها را می‌کشید و کنار هم قرار می‌دهید.
• صحنه (Stage): در سمت راست قرار دارد؛ جایی که نتیجه‌ی اجرای برنامه را مشاهده می‌کنید.

می‌توانید زبان محیط را به فارسی تغییر دهید تا کودک راحت‌تر با اجزای صفحه آشنا شود. همراه کودک روی هر بخش کلیک کنید، چند بلوک را بکشید و رها کنید تا تجربه‌ای تعاملی و شهودی داشته باشد.

 

5. اجرای یک پروژهٔ ساده 🎬

بهتر است کودک در اولین تجربه‌اش به‌سرعت به «نتیجه قابل مشاهده» برسد. برای این منظور، یک پروژه خیلی ساده انتخاب کنید:
مثلاً:

• گربهٔ اسکرچ (شخصیت پیش‌فرض) با کلیک کردن حرکت کند یا بپرد.
• یا بعد از فشردن یک کلید، صدا پخش شود.

این پروژه‌ها به کودک حس موفقیت می‌دهند و باعث می‌شوند احساس کند «من واقعاً برنامه نوشتم!»

می‌توانید از قسمت "Tutorials" یا "Ideas" در سایت اسکرچ استفاده کنید؛ آموزش‌هایی ویدیویی و تصویری دارد که مرحله‌به‌مرحله توضیح داده شده‌اند.

 

6. ساخت اولین بازی با اسکرچ 🎮

بعد از تمرین‌های ساده، حالا وقت آن است که کودک ایده‌ی خودش را اجرا کند. اینجا جادوی خلاقیت وارد می‌شود.
از کودک بخواهید یک بازی ساده طراحی کند. مثلاً:

• بازی‌ای که در آن گربه به‌دنبال موش برود.
• بازی‌ای که کودک باید در آن سکه جمع کند و با هر سکه امتیاز بگیرد.

به او کمک کنید ایده‌اش را به مراحل ساده تقسیم کند:

• کاراکترها را بسازد یا از کتابخانه انتخاب کند.
• حرکت آن‌ها را با بلوک‌ها تنظیم کند.
• قوانین بازی را بنویسد (مثلاً اگر به سکه رسید → امتیاز +۱)

نیازی نیست بازی پیچیده باشد؛ مهم این است که کودک بتواند «از ایده تا اجرا» را تجربه کند.

 

7. نمایش پروژه و دریافت بازخورد 👏

وقتی پروژه آماده شد، کودک را تشویق کنید آن را به شما یا اعضای خانواده نشان دهد. تحسین واقعی و مؤثر (مثل «چه ایده خوبی!»، «چقدر خلاقانه طراحی کردی!») باعث افزایش اعتمادبه‌نفسش می‌شود.

اگر کودک حساب کاربری دارد، می‌توانید پروژه را در سایت اسکرچ منتشر کنید. حتی می‌توانید از پروژه‌های دیگران دیدن کنید و با مفهوم «ریمیکس» آشنا شود.

بازخورد گرفتن از دیگران، انگیزه کودک را چند برابر می‌کند و باعث می‌شود سریع‌تر رشد کند. همچنین اگر کودک پروژه‌های بیشتری خواست بسازد، این زمان مناسبی برای ورود به چالش‌های پیشرفته‌تر (مثل متغیرها، شرط‌ها یا طراحی مراحل مختلف) خواهد بود.

 

🧑‍🏫 تجربه واقعی والدین از آموزش اسکرچ به فرزندانشان:

«دخترم ۹ ساله است و عاشق نقاشی و قصه‌گویی بود. با اسکرچ یاد گرفت داستان‌هایش را انیمیشن کند. الان هر هفته یک پروژه جدید می‌سازد و با پدربزرگش به اشتراک می‌گذارد!»
— مریم، مادر یک دانش‌آموز پایه چهارم

«پسر من از بازی‌کردن فقط مصرف‌کننده بود. با دوره اسکرچ یاد گرفت خودش سازنده بازی شود. حالا حتی برنامه‌اش را به معلم علوم نشان می‌دهد!»
— آقای شریفی، پدر یک دانش‌آموز ۱۰ ساله

 

آشنایی با App Inventor در کنار اسکرچ 📱

App Inventor نیز توسط MIT توسعه یافته و برای ساخت اپلیکیشن‌های موبایلی طراحی شده است. درست مانند اسکرچ، این ابزار نیز بلوک‌محور است اما خروجی آن اپلیکیشن‌هایی برای گوشی‌های هوشمند است.

• دو محیط مجزا: طراحی ظاهر اپ در بخش Designer و منطق عملکرد آن در بخش Blocks.
• مناسب نوجوانان: اگر کودکی در اسکرچ پیشرفت کرده باشد، App Inventor قدم بعدی طبیعی است.
• اجرای پروژه در موبایل: تجربه دیدن نتیجه برنامه‌نویسی در گوشی برای کودک بسیار هیجان‌انگیز است.

استفاده همزمان از Scratch و App Inventor باعث می‌شود کودک هم دنیای بازی‌سازی را بشناسد و هم وارد دنیای واقعی اپلیکیشن‌ها شود.

نکات کاربردی برای والدین 👨‍👩‍👧

• علاقه نشان دهید: با کودک همراه باشید، به پروژه‌هایش توجه کنید و سوال بپرسید.
• همراه یاد بگیرید: اسکرچ فرصتی است تا والد و فرزند با هم رشد کنند.
• محیط مناسب فراهم کنید: زمان مشخص برای کار با اسکرچ و محیط آرام را در نظر بگیرید.
• تشویق کنید: حتی پروژه‌های ساده هم ارزش تشویق دارند.
• صبر داشته باشید: مشکلات بخشی از یادگیری‌اند، کودک را به کشف راه‌حل تشویق کنید.

 

جمع‌بندی: چرا اسکرچ یک شروع هوشمندانه برای کودکان است؟ 🎯

زبان برنامه‌نویسی اسکرچ فقط یک ابزار آموزشی نیست؛ بلکه یک دروازه‌ی جذاب، ایمن و خلاقانه به دنیای فناوری برای فرزندان شماست. در دنیایی که آینده با کد نوشته می‌شود، یادگیری برنامه‌نویسی دیگر یک انتخاب نیست، بلکه نیازی ضروری برای رشد کودکان در قرن ۲۱ است.

اسکرچ با طراحی بصری، محیط فارسی‌، روند یادگیری پله‌پله، و امکانات بی‌نظیر برای ساخت بازی و داستان، به کودکان کمک می‌کند تفکر منطقی، حل مسئله، خلاقیت و همکاری را از سنین پایین تجربه کنند. از همه مهم‌تر، یادگیری اسکرچ هیچ فشار یا هزینه‌ای ندارد؛ تنها چیزی که نیاز است، کمی همراهی شما والدین عزیز و محیطی برای رشد کودک است.

اگر به‌دنبال یک مسیر آموزشی مدرن، لذت‌بخش و آینده‌ساز برای فرزندتان هستید، همین حالا آموزش اسکرچ را شروع کنید. همچنین با ثبت‌نام در دوره‌های تخصصی نخبه شو، می‌توانید این مسیر را با مربیان حرفه‌ای، محتوای پروژه‌محور، و پشتیبانی کامل ادامه دهید.
🌟 اینجا، جایی‌ست که کودکان نه فقط بازی می‌کنند، بلکه می‌سازند.

 

سوالات متداول ❓

۱. از چه سنی می‌توان آموزش اسکرچ را شروع کرد؟

از ۸ سال به بالا مناسب است، ولی با نسخه ScratchJr کودکان ۵ تا ۷ سال هم می‌توانند شروع کنند.

۲. آیا باید انگلیسی بلد باشند؟

خیر، محیط اسکرچ از زبان فارسی پشتیبانی می‌کند و برای کودکان ایرانی کاملاً قابل فهم است.

آموزش برنامه‌نویسی کودکان بدون نیاز به زبان انگلیسی

۳. آیا اسکرچ برای آینده کاربرد دارد؟

بله! مفاهیم پایه‌ای مثل شرط، حلقه و متغیرها همان‌هایی هستند که در زبان‌های پیشرفته نیز استفاده می‌شوند. اسکرچ پایه‌ای قوی برای ورود به زبان‌هایی مثل پایتون یا App Inventor فراهم می‌کند.

4.چگونه والدین می‌توانند در مراحل یادگیری اسکرچ نقش فعال داشته باشند؟

می‌توانید پروژه‌های مشترک با فرزندتان انجام دهید، در صورت بروز خطا او را راهنمایی کنید، او را تشویق به اشتراک‌گذاری پروژه‌ها کنید و از منابع آموزشی آنلاین فارسی استفاده کنید تا مسیر یادگیری را جذاب‌تر و مؤثرتر سازید.